Rejestr zabytków

Średniowieczne grodzisko półwyspowe – Rogóż

Zdjęcie średniowiecznego grodziska półwyspowego – RogóżPółwyspowe, wczesnośredniowieczne z poprzecznym wałem zaporowym i fosa, położone ok. 400 m na południe od leśniczówki Rogóż, na płaskowyżu cypla miedzy bezimiennym strumykiem a Łyną. Obszar zabytkowy obejmuje pow. 0,25 ha lasu stanowiącego część oddziału 16, podlegającego administracyjnie Nadleśnictwu Wichrowo. Grodzisko stanowi zabytek archeologiczny, posiada wartość naukową i kulturalną.

Płaskowyż, na którym leży grodzisko stanowi silnie wysunięty i oskarpowany miejscami sztucznie cypel, wysunięty na południe od kulminacji terenowej nad zboczami rzeki Łyny. Wzgórze zbudowane z piasków i żwirów pochodzenia morenowego. W dolinie muły rzeczne i przypuszczalnie gliny zandrze. Płaskowyż stanowiący przestrzeń wydzieloną grodziska, ma wymiary po osi północno – południowych – 70 m, po osi wschód-zachód – 30 m. W trakcie prac w 1969 roku na terenie grodziska nie znaleziono zabytków. Grodzisko to było przykładem grodziska cyplowego lub półwyspowego zbudowanego niewielkim nakładem prac ziemnych w oparciu o nadzwyczaj obronny naturalny charakter cypla – płaskowyżu.

Grodzisko wyżynne pierścieniowate – Workiejmy

Zdjęcie grodziska wyżynnego pierścieniowatego – WorkiejmyGrodzisko wyżynne usytuowane w północno – zachodniej części dużego wzgórza zwanego Górą Miłosną stanowi pozostałości średniowiecznego założenia obronnego ziemi Pogezan. Wzgórze o nieregularnych kształtach w większości porośnięte jest starym lasem. Wokół pola uprawne i łąki podmokłe, jak równie niewielkie obszarowo bagienka. Grodzisko leży w odległości ok. 500 m na północny – wschód od wsi Workiejmy, na wschód od drogi do wsi Janikowo.

Widoczne od wsi prostokątne nasypy ziemne na zachodnim zboczu wzgórza, poniżej grodziska, porośniętego lasem. Nasypy te stanowią prawdopodobnie pozostałości szańców napoleońskich. Powierzchnia ok. 0,90 ha. Okolica silnie sfałdowana, obfitująca w liczne doliny i wzgórza morenowe. Góra Miłosna zbudowana z piasków i żwirów morenowych. Grodzisko obwałowane, kształtu owalnego o wymiarach 70×30 m. Oś dłuższa obiektu przebiega na linii północ – południe. Wały od strony północnej i wschodniej niższe przechodzą w łagodny stok na zewnątrz. Wał południowy jest zniszczony. Wał zachodni wysokości 5m rozerwany, prawdopodobnie przez budowę szańców. Od strony południowej, poza dawnym wałem wywierzysko ziemne z urwiskiem, przechodzące na zewnątrz w łagodny stok. Obecna powierzchnia majdanu jest nierówna i rozkopana, zapewne obiekt lub jego część mogły służyć jako żwirowania. Na obecnej powierzchni majdanu sporo dużych głazów granitowych, pogrupowanych. Grodzisko porośnięte jest trawą i lasem mieszanym. Obecnie nieużytek.

W trakcie prac w 1969 roku nie odnaleziono żadnych materiałów zabytkowych na terenie i w bezpośrednim sąsiedztwie grodziska, znaleziono drobne ułamki ceramiki wczesnośredniowiecznej, na polach na zachód od rowu i grodziska. Stwierdzono, iż obiekt wygląda bardzo obronnie, może okazać się pustym, lub zupełnie zniszczony, a bliższe definicje obiektu będą możliwe do uzyskania na drodze badań wykopaliskowych. Po darnią i poszyciem piasek lub żwir, nie dostrzeżono warstwy kulturowej.

Kaplica p.w. św. Marcina – Workiejmy

Zdjęcie kaplicya p.w. św. Marcina – WorkiejmyWorkiejmy uzyskały lokację 14 lipca 1341 roku od wójta warmińskiego Henryka Lutra. Zatwierdzenie lokacji nastąpiło w 1342 roku i dokonane zostało przez biskupa Hermana z Pragi. Workiejmy nie posiadały własnego kościoła. Właściciel młyna Damkowski zbudował tu kaplicę, którą w listopadzie 1846 roku poświecił proboszcz Ignalina, ksiądz Ignacy Radoliński ku czci św. Marcina. Kaplica usytuowana jest w północno- zachodnim krańcu wsi, w rozwidleniu dróg, na niewielkim wzniesieniu terenu.

Kaplica murowana jest z cegły ceramicznej na podmurówce z kamienia polnego. Ściany kaplicy są obustronnie otynkowane. Kaplica została wzniesiona na rzucie prostokąta z dobudowaną współcześnie od wschodu zakrystią. W prezbiterium kaplicy znajdują się 2 obrazy: przedstawiający Matkę Bożą, namalowany przez F. Mosera w 1893 roku i przedstawiających św. Mikołaja. Ołtarz XVIII-wieczny.

Spichlerz – Stryjkowo

W XIII i XIV wieku nowi panowie, biskupi Warmii, kapituła lub wójtowie krajowi lokowali wsie z reguły na dawnych polach osadniczych. Tylko gdzieniegdzie powstawały zupełnie nowe wsie, np. Stryjkowo. W większości były to wsie chełmińskie, lokowane na prawie niemieckim. W ciągu dziejów okolice miasta były często dewastowane lub wyludniane. Spichlerze pełniły funkcję magazynów. Spichlerz w Stryjkowie nie zachował się do czasów obecnych.

Cmentarz przykościelny – Runowo

Zdjęcie cmentarza przykościelnego – RunowoPierwotny układ cmentarza nie został zachowany.

Żeliwne krzyże nagrobkowe zostały najprawdopodobniej przeniesione w pobliże kościoła i ustawione w jednym rzędzie, po wschodniej stronie kościoła.

Nie zachowały się tablice nagrobne. Granice założenia wytyczają osadzenia starodrzewu.

Teren wokół kościoła ogrodzony jest murem. Mur wzniesiono z kamieni polnych, częściowo pokryty tynkiem.

Kościół zbudowany jest z cegły, na fundamencie z kamienia polnego.

Kościół p.w. św. Apostołów Szymona i Judy – Runowo

Zdjęcie kościoła p.w. św. Apostołów Szymona i Judy – RunowoJako wieś istniała już w 1347 roku. W 1359 roku lokacji Runowa dokonał biskup Styprock, nadając mu 90 łanów. W XV-XVI wieku zbudowano tu gotycki kościół, który spłonął w połowie XIX wieku. W 1580 roku był on kościołem parafialnym, a jego filią był kościół w Ignalinie. W 1597 roku sytuacja się zmieniła i kościół w Ignalinie stał się parafią, a Runowo jest filią. Kościół został powiększony i odbudowany w stylu neogotyckim w latach 1848 – 1852.

Samodzielną parafią Runowo stał się w 1888 roku. Obecnie zachowany kościół jest gotycki, ale na skutek przebudów o częściowo zatraconych cechach stylowych. Kościół usytuowany jest w centrum wsi, dawniej otoczony obszernym cmentarzem, z którego zachowały się fragmenty. Granice założenia wytyczają osadzenia starodrzewu. Teren wokół kościoła ogrodzony jest murem. Mur wzniesiono z kamieni polnych, częściowo pokryty tynkiem. Kościół zbudowany jest z cegły, na fundamencie z kamienia polnego. Ołtarz główny pochodzi z 1772 roku autorstwa Andrzeja Schmidta. W kruchcie wieży znajduje się granitowa chrzcielnica. Szczyt wieży wieńczy chorągiewka z datą 1848. Oprócz tego w Runowie są dwie kapliczki przydrożne: z 1885 roku przy drodze do Bugów i neogotycka na Kolonii z końca XIX wieku.

Park – Morawa

Zdjęcie parku – Morawa

Morawa (niem. Marmen) powstała w XIX wieku. W wieku XVIII były to dobra rycerskie. W 1822 roku właścicielem był Wilhelm von Saintpaul. Właściciel parku przed i w czasie II wojny światowej jest nieustalony. Po 1945 roku majątek był w administracji państwowej. Od 1949 roku pozostawał w administracji Państwowego Gospodarstwa Rolnego Morawa. Nie są znane fazy rozwojowe parku, kolejność ewentualnych przekształceń, ani roślinność jaka występowała w różnych okresach rozwojowych.

Park nie jest związany z żadnymi wydarzeniami historycznymi. Po 1945 roku z parku został wyłączony obszar zabudowań danego folwarku oraz ogród warzywny i tereny przy dworze, gdzie drzewostan jest zniszczony. Przeciętny wiek starodrzewia 100 lat, przeciętna średnica – 40 cm. Drzewostan: lipa, grab, jesion, klon, świerk.

Cmentarz rzymsko-katolicki – Rogóż

Zdjęcie cmentarza rzymsko-katolickiego – RogóżCmentarz znajduje się około 20 metrów od drogi Lidzbark Warmiński – Bartoszyce, po przeciwnej stronie kościoła.

Na cmentarzu, po lewej stronie alei głównej zachował się fragment dawnego cmentarza.

Układ cmentarza jest czytelny.

Tablice na nagrobkach są w większości czytelne.

Większość zachowanych nagrobków pochodzi z początku XX wieku.

Kapliczka przydrożna – Rogóż

Zdjęcie kapliczki przydrożnej – RogóżWe wsi Rogóż znajduje się barokowa kapliczka przydrożna z XVIII wieku. Kapliczka usytuowana jest w centrum wsi po północnej stronie drogi z Lidzbarka do Bartoszyc naprzeciw kościoła parafialnego, szczytem do jezdni. Kapliczka murowana jest z cegły, otynkowana z zewnątrz i wewnątrz niszy.

Kapliczka wzniesione została na rzucie prostokąta. W niszy znajduje się gipsowa figura świętego. Szczyt kapliczki wieńczy kuty, żelazny krzyż ze spiralnymi ramionami.

Na trzonie umieszczona jest chorągiewka, zachowana we fragmencie z widoczną literą A i cyframi 17.

Kościół parafialny p.w. św. Barbary – Rogóż

kościół w RogóżuMiejscowość została wymieniona po raz pierwszy w 1335 roku, a w rok później – w przywileju lokacyjnym wsi Krekole – wśród świadków występuje Jan, sołtys z Rogoża. W 1338 roku wójt krajowy Henryk Luter dokonał lokacji wsi nadając jej 60 łanów na prawie chełmińskim. Rok wcześniej źródła wymieniają pierwszego proboszcza miejscowego. Gotycki kościół parafialny pochodzi z XIV wieku, a w dwóch następnych stuleciach doskonalono jego kształt architektoniczny.

Rozbudowano go w XVIII wieku, a w latach 1886 oraz 1918-19 dokonano jego restauracji.Wieża kościoła została wzniesiona w dolnej części w 2 połowie XIV wieku, a w górnej – w 1797 roku. Ołtarz główny został wykonany w 1770 roku w warsztacie Chrystiana Bernarda Schmidta. Wnętrze kościoła było dwukrotnie odnawiane w XVIII wieku. Z okresu drugiej przebudowy pochodzą sztukatorskie tonda z popiersiami Chrystusa, Matki Boskiej i 12 apostołów, rozmieszczone na wszystkich ścianach, pomiędzy oknami, zapewne autorstwa Krzysztofa Pervangera. Kościół został usytuowany równolegle do szosy z Lidzbarka Warmińskiego do Bartoszyc. Posadowiony jest na prostokątnej działce, wydzielonej murem, wzniesionych na kamiennych fundamentach, murowany z cegły. Elewacja frontu muru rozczłonowana jest tynkowanymi blendami i zwieńczona sterczynami. W środkowym, południowym odcinku muru znajduje się trójczłonowa brama. Kościół murowany jest z cegły, na kamiennych fundamentach. Przy kościele znajdował się cmentarz przykościelny, z którego zachowały się pojedyncze, żeliwne krzyże nagrobkowe. Tablice są w większości nieczytelne. Na jednym nagrobku widnieje data 1871. Ponadto we wsi znajduje się barokowa kapliczka przydrożna z XVIII wieku oraz dwie inne z XIX wieku i neoklasyczny dom nr 8 z połowy XIX wieku.

Cmentarz wojenny z I wojny światowej – Markajmy

Zdjęcie cmentarza wojennego z I wojny światowej – MarkajmyCmentarz jest położony w granicach administracyjnych Lidzbarka Warmińskiego, przy lecznicy dla zwierząt leży głaz, na którym jest napisane: „ZUM KRIEGERFRIEDHOF”. Najstarszy istniejący nagrobek pochodzi z lat 1916-18. Jego historia związana jest z istnieniem w latach 1914 – 1919 w Lidzbarku Warmińskim Stammlager Heilsberg- niemieckiego obozu jenieckiego dla podoficerów i szeregowców.

Mieścił się na terenie obecnego przedmieścia bartoszyckiego (tzw. Zydląg), zaś związany z nim lazaret na terenie obecnego OSiR. Niemcy wykorzystywali wziętych do niewoli przy wielu robotach publicznych (m. in. przy budowie kolei do Bartoszyc). Komendantem był generał – major w stanie spoczynku Friedrich Imme a załogę stanowiła 2 kompania XXI batalionu piechoty Landsturmu. Oprócz jeńców wojennych, przetrzymywano w obozie belgijskich robotników cywilnych i niemieckich uchodźców z rosyjskiego Wołynia. Jeńcem obozu był m.in. rosyjski rzeźbiarz nagrobków Michaił Lipow, osiedlony po 1919 w Lidzbarku Warmińskim (jego prace zachowały się na cmentarzu komunalnym). Obozowe półziemianki mogły pomieścić jednocześnie ok. 15 000 ludzi. Osoby zmarłe grzebano na tym cmentarzu. Ostatnie pochówki odnotowano w lipcu 1919 roku.
Jest to jeden z największych cmentarzy I wojny światowej w regionie. Ocalałe w większości metryki zgonów znajdują się w lidzbarskim Urzędzie Stanu Cywilnego. Cmentarz jest obiektem zabytkowym, wpisanym do rejestru zabytków pod numerem A-3740 z dnia 87/01/12, pozostającym pod ochroną prawa. Jego walory stanowią: historyczny układ schodów, alejek i kwater, zachowane nagrobki oraz pomniki małej architektury-piramida poświęcona żołnierzom rosyjskim oraz Krzyż Ofiary poświęcony żołnierzom brytyjskim wzniesiony przez Komisję Wspólnoty Brytyjskiej.

Na cmentarzu pochowano:

  • 2081 żołnierzy rosyjskich (różnych narodowości i wyznań, w tym liczni Polacy)
  • 506 żołnierzy rumuńskich
  • 49 żołnierzy brytyjskich
  • 43 żołnierzy francuskich
  • 19 żołnierzy włoskich
  • 8 żołnierzy serbskich
  • 45 robotników belgijskich
  • kilkudziesięciu niemieckich uchodźców.

Kaplica p.w. św. Rocha – Kraszewo

Zdjęcie kaplicy p.w. św. Rocha – KraszewoPo stronie północnej kościoła w obrębie założenia usytuowana została kaplica. Kaplica p.w. św. Rocha fundowana była ok. 1726 roku przez miejscowego proboszcza Jana Jakuba Burchardta.

Obecna wystawiona została w jej miejsce w XIX wieku. Jest murowana i mieści wewnątrz ołtarzyk barokowy z obrazem św. Rocha z pierwszej połowy XVIII wieku.

Kaplica została wzniesiona na kamiennych fundamentach, ściany są murowane z cegły i tynkowane. Dach i elewację kaplicy odnowiła w 2012 r. Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. Elżbiety w Kraszewie w ramach programu Odnowa i Rozwój Wsi.

Cmentarz przykościelny – Kraszewo

Zdjęcie cmentarza przykościelnego – Kraszewo

Kościół w Kraszewie otoczony jest murem i usytuowany na wschód od szosy z Lidzbarka Warmińskiego do Bartoszyc.

Teren wokół kościoła wypełniał cmentarz, po którym zachowały się pojedyncze pochówki.

Napisy na nagrobkach są w większości nieczytelne.

Najstarszy czytelny nagrobek datowany jest na 1901 rok.

Kościół p.w. św. Elżbiety – Kraszewo

kościół w KraszewieKraszewo (Richenberg) założone zostało miedzy 1333 a 1342 rokiem przez wójta krajowego Henryka Lutra. Lokację i jego nadanie 61,5 ha zatwierdził w 1359 roku biskup Styprock. Dotował wtedy kościół, który prawdopodobnie już istniał, gdyż w 1345 roku wzmiankowany był miejscowy proboszcz. Kościół spalony został w 1651 roku. Odbudowany został w 1718 roku i powiększony ku wschodowi przez dobudowę prezbiterium.

W 1858 roku rozebrano drewnianą wieże, a w 1861 roku przedłużono kościół ku zachodowi, wznosząc neogotycką wieże. Ten gotycki kościół utracił wskutek wielokrotnych przebudów swój pierwotny charakter i oszpecony został niezgodną z jego charakterem wieża. Malowniczo prezentuje się jedynie od wschodu dzięki wielobocznemu, bogato rozczłonkowanemu prezbiterium, w którym występuje rząd odcinkowo zamkniętych okien oraz znajdujących się w nich wnęk. W nawie kościoła znajduje się strop z 1861 roku, a w prezbiterium znajduje się polichromia ścienna, wykonana w 1726 roku przez Macieja Mejera. W sklepieniu kaplicy chrzcielnej występuje malarska dekoracja o motywach rokokowych z 2 połowy XVIII wieku. Ołtarz główny rokokowo-klasycystyczny wykonany przez Christiana Bernarda Szultza około 1800 roku. Chór muzyczny późnobarokowy z około połowy XVIII wieku. Z tego samego czasu pochodzi prospekt organowy, zwieńczony krucyfiksem.

Kościół otoczony jest murem i usytuowany na wschód od szosy z Lidzbarka Warmińskiego do Bartoszyc. Teren wokół kościoła wypełniał cmentarz, po którym zachowały się pojedyncze pochówki. Po stronie północnej kościoła w obrębie założenia usytuowana została kaplica. Mur otaczający kościół wzniesiony został z kamieni polnych i pokryty tynkiem. Kościół murowany jest z cegły i zbudowany na kamiennej podmurówce.

Kościół parafialny. p.w. św. Wawrzyńca – Kochanówka

Kościół w KochanówceKochanówka (dawniej Stolzenhagen lub Stolhagen) została założona przez wójta warmińskiego, Henryka Lutra miedzy rokiem 1333 a 1342. Lokację tę zatwierdził 5 lutego 1362 roku i uposażył kościół biskup Jan Styprock. Kościół postawiono na przełomie wieku XIV i XV. Proboszcz Kochanówki Baltazar Rabe wzmiankowany jest już 9 listopada 1408 roku. W 1565 roku kościół wymieniony jest jako bliski ruiny, ale potem odnowiony i konsekrowany był przez biskupa Marcina Kromera w 1580 roku.

Kościół wkrótce spalił się i w roku 1606 zbierano w diecezji ofiarę na jego odbudowę. Kościół został ponownie konsekrowany 11 maja 1608 roku przez biskupa Szymona Rudnickiego. Jednak kościół ten rozebrano w 1911 roku i zbudowano kościół obecny, konsekrowany 22 czerwca 1925 roku przez biskupa Augustyna Bludau. Na cmentarzu przy kościele zachowała się mogiła rodziców biskupa. Ten masywny neogotycki kościół z trójnawową wieżą góruje pośród łagodnych wzniesień morenowych. Usytuowany jest na południowym skraju wsi. Przy głównym wejściu na terenie kościoła znajduje się murowana z cegły kapliczka. Wokół kościoła znajdował się pierwotnie cmentarz, po którym zachowały się pojedyncze mogiły. Kościół murowany jest z cegły ceramicznej na fundamencie z kamienia polnego. Kościół jest pseudobazyliką – trójnawową. Wewnątrz kościoła zachowało się szereg zabytkowych elementów wyposażenia poprzedniego kościoła: ołtarz główny, wczesnobarokowy z drugiego ćwierćwiecza XVII wieku, 2 ołtarze boczne z około 1700 roku.

Kaplica filialna p.w. Matki Boskiej Różańcowej – Knipy

Zdjęcie kaplicy filialnej p.w. Matki Boskiej Różańcowej – KnipyKnipy (Knipstein) były pierwotnie majątkiem służebnym, nadanym przez biskupa warmińskiego 20 marca 1346 roku rycerzowi pruskiemu, zwanemu Licocen, na prawie chełmińskim. Służebność nadano w zamian za zasługi dla kościoła warmińskiego z obowiązkiem służby rycerskiej i pomocy przy budowie zamków. Prawdopodobnie w tym samym czasie, co majątek, powstała wieś o tej samej nazwie. Przywilej lokacyjny odnowił z datą 20 stycznia 1385 roku biskup Henryk Sorbom. W 1656 roku we wsi była karczma i 15 gospodarstw.

Kaplica filialna kościoła w Rogożu wzniesiona została w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku. W kaplicy znajduje się ołtarz datowany na 1881 rok. Kaplica usytuowana jest we wsi przy drodze z Rogóża, na niewielkim placu, ogrodzonym płotem. Wokół kaplicy znajdują się drzewa liściaste: brzozy i lipy. Kaplica wzniesiona jest na kamiennych fundamentach, ściany ma murowane z cegły, nietynkowane.

Cmentarz przykościelny – Kłębowo

Zdjęcie cmentarza przykościelnego – Kłębowo

Kościół usytuowany jest w centrum wsi, odsunięty od drogi, poprzedzony niewielkim placem.

Układ cmentarza przykościelnego nie zachował się.

Przy kościele zachowały się pojedyncze groby z żeliwnymi krzyżami.

Najstarszy czytelny nagrobek ma datę 1869.

Kościół p.w. św. Małgorzaty – Kłębowo

kościół w KłębowieKłębowo (Wernegitten) przywilej lokacyjny otrzymało 1 kwietnia1348 roku od biskupa Hermana z Pragi. W przywileju przewidziano uposażenie kościoła. Obecny kościół zbudowany został zapewne w drugiej połowie XIV wieku. W 1497 roku proboszcz Lidzbarka Jerzy Wehner administrował także parafią Kłębowo. Biskup Marcin Kromer mianował 13 listopada 1577 roku proboszcza, a w 1581 dokonał konsekracji kościoła. Wieża została wystawiona w 1759 roku. Kościół odnowiono w 1645 roku, a w 1841 roku kościół od strony wschodniej został przedłużony.

Wokół kościoła znajduje się neogotyckie ogrodzenie, w którego narożach od południowego-wschodu i południowego-zachodu znajdują się dwie murowane, barokowe kapliczki z figurami świętych. Od frontu i od zachodu znajduje się zbudowane na kamiennych fundamentach ogrodzenie w formie ażurowej balustrady umieszczonej miedzy słupkami, murowanymi z cegły. W pozostałej części ogrodzenie jest wykonane z siatki. Pośrodku ogrodzenia znajduje się brama wejściowa, zaakcentowana ceglanymi słupkami. Wzdłuż ogrodzenia wokół kościoła znajdują się lipy i klony.

Kościół usytuowany jest w centrum wsi, odsunięty od drogi, poprzedzony niewielkim placem. Przy kościele zachowały się pojedyncze groby z żeliwnymi krzyżami. Teren kościelny na planie prostokąta. Kościół murowany jest z cegły, na fundamencie kamiennym, sięgającym do parapetu okien, tynkowany. Od zachodu dostawiona została drewniana wieża, konstrukcji słupowej, oszalowana pionowo deskami. Dach wieży kryty jest gontem. Wystrój wnętrza kościoła jest w większości neogotycki z drugiej połowy XIX wieku wraz z chórem muzycznym i organami.

Cmentarz rzymsko-katolicki – Jarandowo

Zdjęcie nagrobka na cmentarzu rzymsko-katolickim – JarandowoCmentarz został założony na początku XX wieku.

Nie zachował się układ cmentarza.

Zachowała się jedynie pojedyncza tablica z fragmentem ogrodzenia.

Prawdopodobnie w centralnej części pierwotnego cmentarza stoi krzyż z napisem „Requiescant in pace”.

Z relacji mieszkańców wynika, iż cmentarz był systematycznie niszczony w latach 1945-1989.

Kościół filialny p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – Jarandowo

kościół w JarandowieJarandowo (Sussenberg, po 1945 Raszczewo, potem Jurandowo) zostało założone pomiędzy 1333 rokiem a 1342 przez Henryka Lutra, wójta warmińskiego. Jego lokację zatwierdził w dniu 9 września 1359 roku biskup Henryk Styprock. Już Luter wyznaczył dotacje do kaplicy, która miała być filią Kraszewa. Dokładna data powstania kaplicy nie jest znana.

Na początku XVI wieku Jarandowo było parafią dekanatu lidzbarskiego, potem kaplica została zupełnie zniszczona i przy końcu wieku XVI znane było jedynie miejsce, na którym stała.

Obecny kościół został zbudowany w 1791 roku, być może w konstrukcji szkieletowej i 3 lata później został powiększony. W 1894 roku dobudowano neogotycką wieżę, a w 1936 roku zakrystię i prezbiterium. Na dachu znajduje się ośmioboczna wieżyczka, zwieńczona chorągiewką z datą 1791. Dnia 13 września 1927 roku erygowano tu samodzielną parafie. Kościół usytuowany jest na szczycie wzgórza opadającego łagodnie w stronę południową zabudowy wsi. Teren kościelny wydzielony jest ogrodzeniem, pochodzącym z kwater sąsiedniego cmentarza. Kościół jest zwrócony prezbiterium w stronę północną. Wokół kościoła i zbocza porastają lipy i klony. Kościół wzniesiony został na fundamentach z kamienia polnego, murowany, w całości pokryty tynkiem. Dostawiona od południa wieża o formach neogotyckich jest murowana z cegły, podobnie jak prezbiterium i zakrystia.

W kościele znajduje się ołtarz główny barokowy z ok. 1660 roku, który został gruntownie przebudowany w XVIII wieku. Cennym dziełem snycerstwa jest ambona, pierwotna manierystyczna z I połowy XVII wieku, gruntownie przekształcona i uzupełniona dekoracją akantową w końcu XVII wieku. Chór muzyczny i znajdujący się na nim prospekt organowy pochodzą z czasów budowy kościoła i mają cechy klasycystyczne.

Plebania – Ignalin

Zdjęcie plebanii – IgnalinPo stronie wschodniej kościoła w Igalinie usytuowana jest plebania, na wydzielonym ogrodzeniem terenie. Od budynku do kościoła prowadzi ścieżka, poprzez niewielki mostek. Na terenie należącym do plebanii znajdują się budynki gospodarcze: stodoła, chlew, rozmieszczone wokół podwórza gospodarczego. Po stronie południowej budynków znajduje się niewielki sad. Budynek plebanii jest murowany z cegły, na fundamentach z kamienia polnego. Jest obustronnie otynkowany.

Został zbudowany na rzucie wydłużonego prostokąta z dwukondygnacyjnym ryzalitem pośrodku elewacji frontowej. Do ściany tylnej dostawione zostały na skrajnych osiach dwie przybudówki parterowe. Budynek jest przykryty dachem dwuspadowym. Elewacje plebani są symetryczne, frontowa 7-osiowa, na osi znajduje się dwukondygnacyjny ryzalit ozdobiony na całej wysokości pilastrami, tworzącymi wertykalne podziały elewacji, zwieńczony trójkątnym tympanonem, obwiedzionym rozprofilowanym gzymsem, w polu z okrągłym oknem. Otwory okienne obwiedzione są opaskami. Elewacje wieńczy gzyms. Na skrajnej osi znajdują się 2 przybudówki, prawa została dostawiona w 1945 roku i mieści kotłownie, a lewa miała pełnić rolę werandy. W 1987 roku wykonano prace, polegające na wymianie drzwi, które nie były uzgodnione z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.

Cmentarz przykościelny – Ignalin

Zdjęcie cmentarza przykościelnego – IgnalinZ dawnego cmentarza wokół kościoła zachowały się pojedyncze nagrobki -jeden głaz z wyrytą datą 1858 roku oraz krzyż żeliwny z ogrodzeniem.

Nie zachował się czytelny układ cmentarza.

Teren kościoła i cmentarza wyznaczają stare obsadzenia drzew:

lipy i modrzewie.

Kościół p.w. św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej – Ignalin

kościół w IgnalinieIgnalin został założony miedzy 1333 a 1342 rokiem przez Henryka Lutra, wójta warmińskiego, który ufundował także kościół parafialny. Lokację tę zatwierdził 4 października 1359 roku biskup Jan Stryprock. Kościół gotycki został zbudowany w 2 połowie XIV wieku. Na początku XVI wieku był on filią kościoła w Runowie. Kościół był konsekrowany przez biskupa Marcina Kromera 6 czerwca 1580 roku. W 1597 roku był znowu kościołem parafialnym, a Runowo stało się jego filią.

Obecnie istniejący kościół został zbudowany w latach 1783-85 i konsekrowany przez biskupa Ignacego Krasickiego w 1786 roku. Wieża otrzymała wówczas hełm cebulasty. Ołtarze są neogotyckie. Kościół został odnowiony w 1928 roku. Nad szczytem wschodnim znajduje się chorągiewka z datą 1783, a na wieży z datą 1785. Witraże datowane są na 1891 rok i sygnowane: 1891 Munchen Herzogl Bayn. W 1807 roku wojska napoleońskie stoczyły bitwę pod Lidzbarkiem. Z wzgórza w Ignalinie Napoleon kierował bitwą pod Lidzbarkiem, po której Prusacy i Rosjanie cofnęli się na wschód. Kościół usytuowany jest przy drodze z Lidzbarka Warmińskiego do Pieniężna. Został zbudowany na niewielkim wyniesieniu terenu, orientowany, zwrócony fasadą zachodnią w kierunki drogi. Bryła kościoła została malowniczo ukształtowana przez detal architektoniczny, cebulaste zwieńczenie wieży, fakturę i kolorystykę tynków. Po stronie wschodniej kościoła usytuowana jest plebania. Kościół został wzniesiony na fundamentach z kamienia polnego. Jest murowany z cegły i obustronnie otynkowany. Korpus salowy, od zachodu znajduje się wieża kryta cebulastym dachem, od wschodu do prezbiterium dostawiona jest niewielka zakrystia, a od południa kruchta. Kościół jest jednonawowy, zbudowany na planie prostokąta, z prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, do którego dostawiona została prostokątna zakrystia. Wieża dobudowana jest od strony zachodniej na planie kwadratu. Posadzka w nawie kościoła jest z płyt granitowych i piaskowca. Chór w części zachodniej ma konstrukcję drewnianą, oparty jest na ścianach nośnych i dwóch drewnianych kolumnach. Ołtarz główny jest neobarokowy z 2 połowy XIX wieku. Ze schyłku XVIII wieku pochodzą zbudowane w stylu barokowo – późnoklasycystycznym: ambona, chór muzyczny z prospektem organowym i chrzcielnica. Dwa ołtarze boczne są zbudowane w stylu neogotyckim i pochodzą z 2 połowy XIX wieku. Na strychu kościoła znajduje się kierat, zamocowany pomiędzy podłogą jednym końcem i drugim, opartym o konstrukcję dachową. W tak zamocowanej belce wkładane były dźwignie, które popychane obracały kieratem i nawijały linę do której mocowane były ciężkie ładunki wciągane na strych. W ten sposób wciągano materiały potrzebne do budowy dachu. W czasie I i II wojny światowej, gdy na strychu umieszczony był lazaret, kierat służył do transportu rannych żołnierzy.

Park w zespole dworsko-parkowym – Gajlity

Zdjęcie parku w zespole dworsko-parkowym – GajlityRezydencję w Gajlitach otoczoną parkiem krajobrazowym wybudował Ludwik von Creyzt. Po jego śmierci w 1827 roku majątek przeszedł w ręce rodziny von Knoblauch. Kolejnym właścicielem był do 1889 roku Langenstrassen.

W 1905 roku właścicielem majątku została wdowa, a majątkiem zarządzał administrator. W 1907 roku właścicielem majątku był Richard Brunk, a w 1922 roku Leo Perk.

Po 1945 roku licznie zmieniali się użytkownicy dworu. Obecnie użytkownikami są państwo Czernik. Dwór położony jest w odległości około 3 km od drogi łączącej Jeziorany z Dobrym Miastem, na zachodnim brzegu jeziora Blanki.

Spichlerz w zespole dworsko-parkowym – Gajlity

Zdjęcie spichlerza w zespole dworsko-parkowym – GajlitySpichlerz położony jest na zachodnim brzegu jeziora Blanki, szczytem do drogi, głównego ciągu komunikacyjnego w osadzie Gajlity, prowadzącego z Radostowa do Kierza i dalej do Lidzbarka Warmińskiego. Sąsiaduje z budynkiem dworu z oficyną, centrum dawnego majątku ziemskiego i parkiem dworskim. Fundament spichlerza zbudowany jest z kamienia polnego i cegły, a ściany na parterze z cegły. Piętro ma konstrukcję szachulcowa.

Budynek został wzniesiony na planie prostokąta. W części wschodniej znajdowało się 4-pokojowe mieszkanie dozorcy. W części zachodniej i środkowej umieszczono dwa duże pomieszczenia magazynowe. Na osi elewacji południowej znajduje się wejście z klatką schodową na piętro. Największe pomieszczenie magazynowe parteru w części zachodniej dostępne jest osobnymi drzwiami. Spichlerz jest dwukondygnacyjny, nakryty dachem uskokowym z dwupoziomowym poddaszem. Przy szczycie od strony drogi znajduje się dwupoziomowa, drewniana konstrukcja w formie balkonu, zawieszona nad parterem. Elewacje parteru wykonane są z cegły w wątku krzyżykowym. W partii pietra i szczytów są pionowo deskowane. Układ wnętrza został zachowany z podziałem na część mieszkalną i magazynowa. Zabytkowe wyposażenie nie zachowało się.

Dwór w zespole dworsko-parkowym – Gajlity

Zdjęcie dworu w zespole dworsko-parkowym – GajlityOsada Gajlity powstała jako pruskie dobro służebne, pochodzące z nadania biskupa warmińskiego Hermana z Pragi na rzecz Prusa o imieniu Gaillis. Około 1376 roku majątek nabyli Prusowie Clauco i jego pasierb Tilko. Niebawem kolejnym nabywcą został Jan Sorbom do 1394 roku. Po jego śmierci majątek nabył Johannes Wargelow. Po wojnie 13-letniej do 1528 roku majątek był opustoszały.

W 1528 roku nabył go na prawie magdeburskim Piotr von Pralis. Po nim odziedziczył go jego syn – rodzina przybrała nazwisko Galickich. Posiadała majątek do 1601 roku. Następnie sprzedała go Wojciechowi Strublińskiemu. W 1656 roku majątek nabył rajca dobromiejski Johann Steffen. Sprzedał go następnie rodzinie Maag, którzy posiadali majątek do 1739 roku. Niedługo potem nabyła go rodzina baronowska von Lingkow do 1748 roku. W tym roku Gajlity zakupiła rodzina von Hatten (Hatynscy). W 1780 roku poprzez małżeństwo Gajlity weszły w skład dóbr rodziny von Creyztów. Zapewne Ludwik von Creyzt wybudował rezydencję z Gajlitach, otoczoną parkiem krajobrazowym. Po jego śmierci w 1827 roku majątek przeszedł w ręce rodziny von Knoblauch. Kolejnym właścicielem był do 1889 roku Langenstrassen. W 1905 roku właścicielem majątku została wdowa, a majątkiem zarządzał administrator. W 1907 roku właścicielem majątku był Richard Brunk, a w 1922 roku Leo Perk. Po 1945 roku licznie zmieniali się użytkownicy dworu. Obecnie użytkownikami są państwo Czernik. Dwór położony jest w odległości około 3 km od drogi łączącej Jeziorany z Dobrym Miastem, na zachodnim brzegu jeziora Blanki. Otoczony jest parkiem krajobrazowym. Dwór składa się z prostokątnego budynku głównego i dostawionej od wschodu prostokątnej oficyny.

Fundamenty zostały wzniesione z kamienia polnego i cegły. Ściany są murowane z cegły. Bryła budynku składa się z budynku głównego w formie leżącego prostopadłościanu nakrytego dachem naczółkowym z wystawką w elewacji frontowej i wolim okiem w elewacji ogrodowej i oficyny nakrytej dachem dwuspadowym. Budynek główny jest jednokondygnacyjny, podpiwniczony, z poddaszem mieszkalnym. Oficyna jest dwukondygnacyjna. Elewacja frontowa południowo-zachodnia jest 7-osiowa, symetryczna z wystawką pośrodku. Okna obwiedziono tynkowanymi opaskami. Elewacja ogrodowa jest niesymetryczna. Elewacje wzdłużne oficyny 6-i 7-osiowe, okna znajdują się na różnych poziomach. Zabytkowe wyposażenie dworu nie zachowało się. W 1998 roku budynek przeszedł generalny remont.

Kaplica filialna p.w. św. Wojciecha – Bugi

Zdjęcie kaplicy filialnej p.w. św. Wojciecha – BugiOsadzenie wsi Bugi (dawniej Bugen, Bug) przypada na pierwsze lata rządów biskupich Hermana z Pragi (1338-49), gdy funkcję wójta biskupiego pełnił brat zakonny Henryk Leuter. Założycielem wsi był Prus Tulnen. Wieś powstała na polu Baugen i otrzymała 22 łany na prawie chełmińskim. Równocześnie obok wsi powstał młyn i karczma.

W XVII wieku wieś znajdowała się w posiadaniu kanonika Piotra Rostkowskiego, który objął kanonikat w 1680 roku. W latach 1701-09 wieś znajdowała się w posiadaniu kanonika Wawrzyńca Józefa Nycza. W latach 1737-61 wieś należała do kanonika Aleksandra Ossolińskiego, a następnie w rękach kanonika Joachima Kalnassego, blisko związanego z Krasickim. Po zaborze Warmii w 1782 roku przeszła na własność Skarbu Państwa jako wieś królewska.

Kaplica została zbudowana w I połowie XIX wieku. Kaplica filią kościoła w Babiaku. Położona jest na północno – zachodnim skraju wsi przy rozwidleniu dróg, wolno stojąca na niewielkim placu. Kaplica wzniesiona jest na fundamencie z kamienia polnego, jest murowana, zbudowana na planie prostokąta, ze szczytem nad którym nadbudowano wieżyczkę. Wewnątrz kaplicy znajduje się obraz Opłakiwania z I połowy XIX wieku. Ta niewielka budowla tworzy malowniczą całość wraz ze starym drzewem w pobliżu (jesion).

Cmentarz przykościelny – Blanki

Zdjęcie krzyży nagrobnych na cmentarzu przykościelnym – BlankiZachowane pojedyncze groby wskazują na istnienie wokół kościoła cmentarza.

Do chwili obecnej zachowało się kilka nagrobków w różnych miejscach wokół kościoła.

Nie zachował się czytelny układ cmentarza.

Najstarszy czytelny napis na nagrobku nosi datę 1890 rok.

Oprócz nagrobków zachowały się 2 żeliwne krzyże.

Kościół p.w. św. Michała Archanioła – Blanki

kościół w BlankachBlanki (poprzednia nazwa miejscowości Blankensee) założył wójt krajowy Henryk Luter miedzy rokiem 1333 a 1342. Lokację uzyskały 23 czerwca 1363 roku od biskupa Jana Stryprocka, który uposażył także kościół. Kościół został zbudowany na polecenie Henryka Lutera. Kościół jest murowany z kamieni polnych i cegły, korpus kościoła jest tynkowany.

Pierwotnie kościół był kościołem filialnym parafii w Żegotach. W 1437 roku stał się kościołem parafialnym, prawdopodobnie po wybudowaniu nowego kościoła, dziś nieistniejącego. Na początku XVI wieku należał do dekanatu jeziorańskiego. W 1565 roku wskutek braku plebanii, Blanki znów stały się filią Żegot i dopiero w 1868 roku odzyskały prawa parafialne. Około 1870 roku postawiono wieżę, która jest w dolnej części murowana, w a górnej drewniana, zwieńczona iglica. W roku 1892 odnowiono kościół.Główny ołtarz o charakterze barkowym z bogatą dekoracją akantowo – wstęgową pochodzi z 1730 roku. Dwa ołtarze boczne zostały zbudowane w stylu rokokowym, a ambona w stylu wczesnobarokowym. Chór muzyczny został zbudowany w II połowie XVII wieku na parapecie z malowanymi postaciami muzykujących aniołów. Prospekt organowy, późnobarokowy pochodzi z XVIII wieku. Dzwon wieżowy pochodzi z XV wieku. Posadzka nawy w postaci kwadratowych płyt z piaskowca ułożona jest z dużym spadkiem w kierunku ołtarza. Z powodu znacznego podwyższenia posadzki ze spadkiem w stronę ołtarza, wytworzył się amfiteatralny układ ławek.

Cmentarz przykościelny – Babiak

Zdjęcie cmentarza przykościelnego – BabiakCmentarz usytuowany jest w centrum wsi, przy drodze z Lidzbarka Warmińskiego do Wozławek, na lekkim wyniesieniu terenu.

Po stronie południowej kościoła p.w. św. Anny zachowały się z dawnego cmentarza przykościelnego fragmenty krzyży i obmurowania grobów.

Pierwotny układ cmentarza nie zachował się, napisy na pozostałościach są nieczytelne.

Jeden grobowiec otoczony jest ogrodzeniem i w czterech narożnikach rosną cztery, ok. 100 letnie dęby, co może wskazywać na pochodzenie cmentarza z końca XIX i początku XX wieku

Babiak – Kościół

Zdjęcie kościoła – BabiakPo raz pierwszy Babiak jest wymieniony w dokumencie z dnia 20 stycznia 1328 roku. Lokacje i 55 łanów otrzymał w 1342 roku od warmińskiej kapituły katedralnej, mającej siedzibę we Fromborku. W dekrecie lokacyjnym nie ma wzmianki o kościele. Gotycki kościół salowy, orientowany zbudowano w XIV-XVI wieku (podstawowa jego część pochodzi z 2 połowy XIV wieku), zaś kwadratową wieżę w dolnej części w końcu XIV wieku, a w górnej w 1844 roku.

Mury zachowały się do dnia dzisiejszego w obecnej budowli. Kościół został wzniesiony na fundamentach z kamienia polnego, łączonego zaprawą wapienną, murowany z cegły ceramicznej. Czystość stylowa formy gotyckiej świątyni zniekształciły w dużej mierze wielokrotne późniejsze przebudowy. Na początku XVI wieku Babiak należał do dekanatu Pieniężno. Kościół został konsekrowany przez biskupa Marcina Kromera w sierpniu 1580 roku. W późniejszym okresie kościół był wielokrotnie naprawiany, a całą budowlę otynkowano. Wnętrze kościoła malowane było w latach 1610-12. Ołtarz główny pochodzi z około 1680 roku i został wykonany w stylu późnomanierystycznym z późnobarokowym ornamentem roślinnym.

Chór muzyczny został zbudowany w stylu barokowym i pochodzi z XVIII wieku i został przekształcony w następnym stuleciu. Zachowały się w kilku płycinach parapetu malowane postacie świętych. Prospekt organowy jest poźnoklasycystyczny z II połowy XIX wieku. Na wieży znajduje się dzwon gotycki z 1445 roku. W kruchcie pod wieżą znajduje się gotycka granitowa chrzcielnica.

W roku 1864 przedłużono nawę w części wschodniej oraz wybudowano zakrystię i kruchtę. Wieża z kruchtą została zbudowana u schyłku XIV wieku. Część górna wieży pierwotnie była drewniana. W 1844 roku została nadbudowana wysoka kondygnacja o charakterze neogotyckim. Wieża została zbudowana z cegły na fundamentach kamiennych, która została także pokryta tynkiem. W 1966 roku prowadzone były prace naprawcze rynien i dachu, pomalowano wnętrza oraz uzupełniono tynki. Prace we wnętrzu prowadzone były bez uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, w wyniku czego zamalowano XVI-wieczne polichromie. W 1988 roku wykonano witraże.

Przy kościele znajdują się dwie neogotyckie kapliczki z dzwonnicami z 1890 roku, a ponadto we wsi są dwie kapliczki przydrożne: klasycystyczna z początku XIX wieku i neogotycka z końca XIX wieku.